Krzyże pokutne czy pojednania? Szlakiem średniowiecznych tragedii [WPROWADZENIE]

Od dziś przy współpracy z Łukaszem Soboczyńskim – byłym mieszkańcem Pasiecznej, historykiem i znawcą średniowiecza zaczynamy serię o krzyżach pokutnych, pojednania.

Często je mijamy, często nie zwracamy na nie uwagi, często są zapomniane, wrosłe w naszą rzeczywistość. Dla większości z nas znane jako krzyże pokutne, wydaje się, że właściwiej byłoby nazwać je krzyżami pojednania, o ile faktycznie nimi są. To ciekawe ślady średniowiecznej historii naszych ziem. Świadkowie tajemniczych lub nawet tragicznych wydarzeń z przeszłości.

O pomoc w napisaniu rzetelnego wstępu i wyjaśnienia wszystkich zawiłości związanych z tym tematem poprosiłem Łukasza Soboczyńskiego – historyka, któremu tematyka wspomnianych krzyży nie jest obca. Od słowa do słowa doszliśmy do wniosku, że możemy razem przejechać ich szlakiem po naszej gminie i uporządkować wiadomości na ich temat. W kolejnych odsłonach będziemy prezentować poszczególne obiekty

Zapraszam do zapoznania się z ciekawym wprowadzeniem, wzbogaconym fotografiami autora:

„Za bukowiną, przy skrzyżowaniu duktu z przesieką, stał wśród wysokich traw kamienny krzyż pokutny, jedna z licznych na Śląsku pamiątek zbrodni. Wnosząc ze śladów erozji i wandalizmu, zbrodni bardzo dawnej, być może dawniejszej nawet niż osada, której rozwaliny widoczne były opodal w postaci gęsto zarośniętych chwastem pagórków i dołów”.
Andrzej Sapkowski, Narrenturm

Krzyże pokutne? Krzyże kamienne? Ile jest ich w Polsce? Ile na Dolnym Śląsku? Ile w Powiecie Świdnickim? Ile na obszarze Gminy Jaworzyna Śląska? Czym są i czy każdy krzyż wykonany z kamienia możemy nazwać „pokutnym”? Na te pytania postaram się odpowiedzieć i bardzo ogólnie, na prośbę Redaktora, zapoznać Czytelników z tematem kamiennych krzyży.

Krzyże wykonane z kamienia, popularnie zwane „pokutnymi” występują na terenie niemal całego kontynentu. W Polsce jest ich przeszło 600, z czego najwięcej na terenie Województwa Dolnośląskiego. W Powiecie Świdnickim znajduje się ponad 80 krzyży, a na terenie Gminy Jaworzyna Śląska jest ich 11. Kamienne zabytki możemy zobaczyć w Pastuchowie (3 krzyże), w Bolesławicach, Starym Jaworowie (2 krzyże) oraz w miejscowościach: Bagieniec, Jaworzyna Śląska, Milikowice i Pasieczna (1 krzyż).

Bagieniec. Przykład tabliczki zawieszonej na krzyżu kamiennym. Fot. autora.

Przy wielu obiektach widnieją tabliczki PTTK o treści: Krzyż pokutny XIV – XVI w. stawiany przez zabójcę na miejscu zbrodni. Określenie „Krzyż pokutny” jest jednak niewłaściwe. Tego typu obiekty stawiano nie jako wyraz pokuty, lecz jako widoczny znak pojednania, wiążący się z konkretnym dokumentem. W umowie kompozycyjnej (łac. compositio) zwaśnione strony uzgadniały warunki porozumienia: rodzina zmarłego odstępowała od zemsty, zabójca natomiast musiał m.in. ukorzyć się, wypłacić rekompensatę, często też odbyć pielgrzymkę, opłacić pogrzeb, ufundować msze zaduszne, wreszcie – wystawić krzyż lub kapliczkę. Nie musiał tego robić własnoręcznie. Niesamowita niekiedy estetyka i staranność wykonania mogą świadczyć, że wykucie krzyży zlecano wykwalifikowanym kamieniarzom. Zatem, aby mówić o krzyżu „pokutnym”, a tak właściwie – krzyżu pojednania, konieczne jest potwierdzenie źródłowe – zachowany dokument kompozycyjny.

Najstarsze Compositio w Polsce z 1305 roku, w związku z zabójstwem młynarza ze Stanowic przez zarządcę dóbr w Pasiecznej. Źródło: kapliczki.org.

Wykaz krzyży kamiennych w Gminie Jaworzyna Śląska.
Opracowanie własne na podstawie: D. Wojtucki, S. Zoniów: Kamienne krzyże na Śląsku, Górnych Łużycach i ziemi kłodzkiej, Wrocław 2017.

Nie znamy niestety żadnego dokumentu, odnoszącego się do któregokolwiek z jedenastu krzyży w Gminie Jaworzyna Śląska. Mimo to, na większości z nich widoczne są ryty narzędzi, którymi prawdopodobnie posłużyli się sprawcy. Tu najczęściej pojawia się miecz używany przez wyższe warstwy społeczne lub kord – broń charakterystyczna dla ludzi ubogich. Na krzyżach zlokalizowanych poza Gminą Jaworzyna Śląska można zobaczyć jeszcze ryty takie jak: nóż, topór, łuk, kusza, dzida, włócznia czy nawet łopata lub widły.

Przykłady rytów: włócznia (Sichów – Powiat Jawor, Gmina Męcinka), kusza (Śmiłowice – Powiat Świdnica, Gmina Marcinowice) i topór (Zastruże – Powiat Świdnica, Gmina Żarów). Fot. autora.

Kamienne krzyże przeciągają oko, ciekawią i mogą wywołać różne, niekiedy bajkowe wyobrażenia na temat średniowiecznej rzeczywistości. Z pewnością są zauważalne w otaczającym nas krajobrazie. Ich duża liczna na terenie Województwa Dolnośląskiego, szczególnie w granicach Powiatu Świdnickiego, w tym Gminy Jaworzyna Śląska przyciąga turystów, którzy być może, udając się w innym celu, zatrzymają się na chwilę by dotknąć, zrobić zdjęcie rozejrzeć się.

Łukasz Soboczyński

foto: Łukasz Soboczyński, zdjęcie główne Wieści Gminne