Przez Königszelt do krematoriów Auschwitz
Stacja Kolejowa w Jaworzynie Śląskiej widziała różne rzeczy i była świadkiem wielu tragicznych historii. Zapraszam do zapoznania się z tekstem Pana Bogdana Muchy z Żarowskiej Izby Historycznej, który ujawnią jedną z takich spraw.
Piekło II wojny światowej to sprawa, która mimo swojej odległości czasowej wciąż do nas powraca pokazując nam jej różne oblicza. Jednym z „kręgów piekielnych” w tym odczłowieczonym okresie były z pewnością obozy koncentracyjne jakie powstawały pod niemieckim zarządem, aby mordować w sposób systemowy. Sprawa obozów koncentracyjnych nierozerwalnie łączą się z transportami i o tym będzie ten tekst – o transportach Żydów z Francji do KL Auschwitz. Trasa 58 transportów w latach 1942-1944 wiodła m.in. przez Jaworzynę Śląską. Pociągi zatrzymywały się tutaj na nieco ponad godzinę w celu uzupełnienia wody, opału, zmiany obsługi i jechały dalej przez Świdnicę, Kamieniec, Nysę, Górny Śląsk do Oświęcimia. Zapraszam do głębszego zapoznania się z kompleksowym tekstem Pana Bogdana Muchy z Żarowskiej Izby Historycznej ukazujący ten wątek naszego miasta:
W czerwcu 1940 roku w podzielonej na dwie strefy Francji (północna pod okupacją niemiecką i południowa jako Państwo Francuskie „Vichy” zależne od Niemiec) mieszkało ok. 350 000 Żydów, z których połowa była uciekinierami bez obywatelstwa francuskiego. W okupowanej strefie północnej stosowano bezpośrednio nazistowskie przepisy antysemickie. Z kolei w strefie południowe, od października 1940 roku rząd Vichy zakazał Żydom wykonywania określonych zawodów, a Żydów-cudzoziemców internował w obozach przejściowych / tranzytowych: Pithiviers (1941 – 17.08.1942), Compiègne, Beaune-la-Rolande (14.05.1941 – 4.08.1943), Gurs (1940-1943), Drancy (08.1941 – 08.1944). Po tym nastąpiła rejestracja i konfiskata majątków. W dniu 27 marca 1942 ruszyły z Francji pierwsze transporty Żydów do obozu zagłady KL Auschwitz. Powszechną praktyką było rozdzielanie rodziców (wysyłano ich do obozów zagłady jako pierwszych) i dzieci, których wedle szacunków większość (ok. 11 000) zginęła w komorach gazowych obozu Auschwitz. Ostatni transport Żydów odjechał w lipcu 1944 roku. 80 do 90% przywożonych osób zabijano w Auschwitz w ciągu pierwszego dnia pobytu. Ogółem zamordowano ok. 76 000, czyli około 25% wszystkich Żydów – obywateli francuskich.
Obóz w Drancy (Camp d’internement de Drancy)
Wznoszenie obozu w Drancy rozpoczęły władze francuskie z myślą o miejscu odosobnienia dla byłych uczestników wojny domowej w Hiszpanii, którzy nielegalnie uciekli do Francji po zwycięstwie frankistów. Na potrzeby więźniów przeznaczono czteropiętrowy gmach na planie podkowy, o szerokości 40 metrów i długości 200. Niewykończony jeszcze obiekt został przejęty przez Niemców w maju 1940 roku. Umieszczono w nim jeńców francuskich, a w dalszym okresie również greckich i jugosłowiańskich, a także brytyjskich. Od jesieni 1941 roku budynek obozowy został częściowo przekazany na koszary Wehrmachtu, jednak szybko wrócił do pierwotnego przeznaczenia. Wkrótce został przemianowany na obóz przejściowy dla Żydów wywożonych do obozów zagłady. Pierwszy większy ich transport przybył do Drancy po serii masowych aresztowań w Paryżu i okolicach, które miały miejsce 16 i 17 lipca 1942 roku. W sumie było to kilkanaście tysięcy mężczyzn pochodzenia żydowskiego w wieku od 18 do 50 lat. W obozie częste były przypadki bicia i upokarzania więźniów oraz braku pomocy w zapobieganiu epidemii. W czasie istnienia obozu w Drancy na jego czele stali kolejno SS-Hauptsturmführer Theodor Dannecker (do lipca 1942 roku), SS-Obersturmführer Heinz Röthke (do czerwca 1943 roku) i SS-Hauptsturmführer Alois Brunner (do wyzwolenia w 1944 roku).
Obóz w Drancy, fot. Bundesarchiv Bild 183-B10919
Widok na na jedno ze skrzydeł obozu w Drancy. Dziś jako budynki mieszkalne, fot. Kristin Parker
Zbrodniarze z obozu w Drancy
Theodor Dannecker
Urodził się 27 marca 1913 roku w Tybindze, zmarł 10 grudnia 1945 roku w Bad Tölz. Z zawodu prawnik członek NSDAP, SS i tzw. Eichmann-Kommando. W 1937 wszedł w skład kierowanego przez Adolfa Eichmanna referatu żydowskiego w ramach Gestapo, a w trakcie II wojny światowej odegrał jedną z najważniejszych ról w przeprowadzeniu Holocaustu. W 1940 roku został głównym przedstawicielem biura Eichmanna (oznaczonego jako IV b4) w okupowanej Francji, a jego siedziba znajdowała się w Paryżu. Jest on odpowiedzialny za przygotowanie listy francuskich Żydów, których aresztowano w maju i sierpniu 1941 roku. W 1942 roku zajął się organizacją deportacji Żydów francuskich oraz Żydów zagranicznych zamieszkujących we Francji. Do lipca tego roku był komendantem obozu w Drancy. Pod koniec 1942 roku w związku z obrazą oficera, został odwołał do Berlina. Jednak już w styczniu 1943 roku skierowano go do Bułgarii, gdzie przeprowadził deportację 11 000 Żydów z Macedonii i Tracji do obozów zagłady. W październiku 1943 roku mianowano go Komisarzem do spraw żydowskich we Włoszech, gdzie pozostał do końca wojny. Na tym stanowisku również zajmował się prześladowaniami i deportacjami miejscowych Żydów. Pod koniec wojny został schwytany przez Amerykanów i umieszczony w obozie jenieckim w Bad Tölz, gdzie popełnił samobójstwo.
Heinz Röthke
Urodził się 19 stycznia 1912 roku w Mórowie na Opolszczyźnie, zmarł 14 lipca 1966 roku w Wolfsburgu. Z wykształcenia był prawnikiem. Podczas niemieckiej okupacji Francji początkowo służył jako Kriegsverwaltungsrat (radca administracji wojskowej) w Breście, zanim wiosną 1942 roku został zastępcą Theodora Danneckera. 2 lipca tego samego roku przejął od niego stanowisko Szefa Departamentu ds. „Kwestii Żydowskiej”. Pod jego nadzorem oprócz mężczyzn zaczęto wysyłać do obozów żydowskie kobiety, dzieci i starców. Röthke pełnił tę funkcję do sierpnia 1944 roku Jego asystentami byli Ernst Heinrichsohn i Horst Ahnert. 6 marca napisał w memorandum: „Transport Żydów z Francji nie może się zatrzymać, zanim ostatni Żyd opuści ziemię francuską, a to musi nastąpić przed końcem wojny”. Do czerwca 1943 roku Röthke był komendantem obozu w Drancy. W 1945 roku został uznany za winnego zbrodni wojennych przez francuski trybunał i skazany na zaocznie na karę śmierć. Uciekł do Niemiec Zachodnich, gdzie wznowił karierę prawnika i mieszkał bez przeszkód w Wolfsburgu. W październiku 1961 roku otrzymał miesięczną emeryturę z Wolnego Państwa Bawarii. Zmarł śmiercią naturalną w lipcu 1966 w Wolfsburgu.
Alois Brunner
Urodził się 8 kwietnia 1912 w Rohrbrunn, zmarł prawdopodobnie w 2010 roku w Damaszku. Z pochodzenia Austriak. W 1931 roku wstąpił do NSDAP, w 1938 roku do SS. Po aneksji Austrii przez III Rzeszę, awansował na członka sztabu SD i Policji Bezpieczeństwa w Wiedniu. W sierpniu 1938 roku, stanął na czele tzw. wiedeńskiego Centralnego Urzędu do spraw Emigracji Żydów, utworzonego Adolfa Eichmanna. Nadzorował deportacje austriackich, niemieckich i czeskich Żydów do okupowanej części Polski – (Generalnego Gubernatorstwa) oraz innych ziem podbitych przez Hitlera. Początkowo w październiku 1939 roku – do Dystryktu lubelskiego, a następnie w 1941 roku – na Kielecczyznę. W roku 1943 roku Brunner odpowiadał za organizację deportacji Żydów greckich i bułgarskich. W lipcu 1943 roku wspólnie z Heinzem Röthke kierował wywózkami Żydów z obszaru południowo-wschodniej Francji Vichy, dotychczas okupowanych przez faszystowskie Włochy. Ofiary były najpierw kierowane do obozu przejściowego w Drancy (był jego komendantem od czerwca 1943 do sierpnia 1944 roku), a stamtąd do Auschwitz-Birkenau. Pod koniec września 1944 roku przybył do Bratysławy by nadzorować transporty resztki Żydów słowackich. Odpowiadał za planowe wymordowanie setek tysięcy ludzi w komorach gazowych obozów zagłady, ale także zmarłych na skutek głodu i chorób, będących rezultatem umieszczania ich w gettach. Powojenne losy Aloisa Brunnera nie są dokładnie znane. W 1954 roku został osądzony zaocznie, przez francuski sąd i skazany na karę śmierci. Najprawdopodobniej w tym samym roku uciekł do Syrii. Tam znalazł zatrudnienie, jako doradca rządu (zajmował się technikami tortur oraz represji) i zmienił nazwisko na Fischer. W 1995 roku prokuratorzy niemieccy w Kolonii i Frankfurcie nad Menem ustanowili nagrodę w wysokości 333 000 dolarów za informację prowadzącą do jego aresztowania. Później był celem zamachu bombowego izraelskiego Mosadu, w którym stracił oko i kilka palców u ręki. 2 marca 2001 roku sąd francuski ponownie, zaocznie osądził Brunnera i skazał go za zbrodnię ludobójstwa, na karę dożywotniego pozbawienia wolności. W 2014 Efraim Zuroff, szef Centrum Wiesenthala, poinformował o skreśleniu Aloisa Brunnera z listy najbardziej poszukiwanych zbrodniarzy nazistowskich (był na niej numerem 1), w związku z otrzymaniem wiarygodnych informacji o jego śmierci w 2010 roku w Damaszku.
Transporty „Śmierci” do KL Auschwitz
Począwszy od 1942 roku z obozu w Drancy wyruszały transporty Żydów kierowanych do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau (58 transportów – realizowane od 22 czerwca 1942 roku do 31 lipca 1944 roku), Sobiboru (4 transporty), Kowna oraz Tallinna (po jednym transporcie). Pociągi wiozące wywożonych ruszały z dworców w Bobigny lub Bourget. Składy formowano w zależności od liczby przewożonych osób od 21 do 37 wagonów. Łącznie z obozów francuskich wyjechało do KL Auschwitz ok. 67 000 – 69 000 Żydów (w tym ok. 42 000 z Drancy). Wojnę przeżyło niecałe 3% z nich. Trasa przejazdu pociągów wyglądała następująco:
1 – Bobigny, 2 – Noisy-le-Sec, 3 – Épernay, 4 – Châlons-sur-Marne, 5 – Revigny, 6 – Bar-le-Duc, 7 – Novéant-sur-Moselle, 8 – Metz, 9 – Saarbrücken, 10 – Homburg, 11 – Kaiserslautern, 12 – Mannheim, 13 – Frankfurt am Main, 14 – Fulda, 15 – Burghaun, 16 – Erfurt, 17 – Apolda, 18 – Weißenfels, 19 – Engelsdorf Mitte (Leipzig), 20 – Wurzen, 21 – Dresden, 22 – Görlitz, 23 – Kohlfurt (Węgliniec), 25 – Arnsdorf (Miłkowice), 25 – Liegnitz (Legnica), 26 – Königszelt (Jaworzyna Śląska), 27 – Schweidnitz (Świdnica), 28 – Kamenz / Niederschlesien (Kamieniec Ząbkowicki), 29 – Neisse (Nysa), 30 – Cosel (Koźle), Heydebreck (Kędzierzyn), 31 – Kattowitz (Katowice), 32 – Myslowitz (Mysłowice), 33 – Auschwitz (Oświęcim).
Tą samą trasą do KL Auschwitz zmierzały transporty „śmierci” z Belgii oraz Holandii. Między 4 sierpnia 1942 roku a 31 lipca 1944 roku, przez dworzec kolejowy w ówczesnym Königszelt (Jaworzyna Śląska), przewieziono wedle szacunków 25475 Żydów z Belgii. Pociągi odprawiane były z dworca kolejowego w Mechelen. Zamordowano ok. 95% przewiezionych osób. Z kolei transporty holenderskie wyruszały z obozu Westerbork. Między lipcem 1942 a wrześniem 1943 roku wyjechało stamtąd łącznie 65 pociągów, które do obozu zagłady Auschwitz zabrały 60330 osób. Śmierć poniosło blisko 100% z nich.
Jaworzyna Śląska (niem. Königszelt), lata 30. XX w. Fotografia lotnicza z widokiem na dworzec kolejowy, archiwum autora
Zachowany wagon kolejowy, którym realizowano transporty „śmierci” z obozu w Drancy do KL Auschwitz, fot. Kristin Parker
Opisy wybranych transportów
Transport Nr 63 z 17 grudnia 1943 roku
Opuścił stację Bobigny 7 grudnia 1943 roku o godz.12:10, zabierając ze sobą 848 Żydów, w tym kilku przywódców UGIF (Generalnego Związku Izraelitów Francji), m.in. wiceprezesa André Baura.
Do Auschwitz transport dotarł 20 grudnia 1943 roku. Do pracy wytypowanych zostało 233 mężczyzn (otrzymali tatuaże z numerami od 169735 do 169967) oraz 112 kobiet (otrzymały tatuaże z numerami 72323 do 72434). Ponad 500 osób zostało zagazowanych w dniu przyjazdu lub zmarło podczas podróży.
Uczestnicy transportu:
Maurice Steinberger – ur. 5.09.1886 r. w Kolbazie. Syn Dawida Steinbergera i Zettie Braun. Obywatelstwo węgierskie. W obozie Drancy od 26.11.1943 r. (nr internowania: 9839). Zginął 22 grudnia 1943 roku w KL Auschwitz.
Transport Nr 64 z 7 grudnia 1943 roku
Opuścił stację Bobigny 7 grudnia 1943 r., zabierając 1000 Żydów.
Transport przybył do Auschwitz 10 grudnia 1943 roku. Do pracy wytypowanych zostało 267 mężczyzn (otrzymali tatuaże z numerami od 167442 do 167708) oraz 72 kobiety (otrzymały tatuaże z numerami 70184 do 70255). Reszta została zagazowana.
Uczestnicy transportu:
David Berçu – ur. 8.04.1876 w Podu Turcului (Rumunia). W obozie Drancy od 24 listopada 1943 roku (nr internowania: 8765). Zginął 12 grudnia 1943 roku w KL Auschwitz.
Dinna Goldhammer z domu Gussman – ur. 1.09.1899 roku w Baranowie. Obywatelstwo węgierskie. W obozie Drancy od 26 listopada 1943 roku (nr internowania: 9381). Zginęła 12 grudnia 1943 roku w KL Auschwitz.
Kofman Pawłowski – ur. 2.04.1982 roku w Koninie. Obywatelstwo polskie. W obozie Drancy od 24 listopada 1943 roku (nr internowania: 8620). Zginął 12 grudnia 1943 roku w KL Auschwitz.
Transport Nr 66 z 20 stycznia 1944 roku
Opuścił stację Bobigny 20 stycznia 1944 r., zabierając 1153 deportowanych, których większość była narodowości francuskiej.
Do Auschwitz transport dotarł w nocy z 22 na 23 stycznia 1944 roku. Do pracy wytypowanych zostało 236 mężczyzn (otrzymali tatuaże z numerami od 172611 do 172846) oraz 55 kobiet (otrzymały tatuaże z numerami od 74783 do 74797 i od 74835 do 74874) reszta została zagazowana po przybyciu w KL Auschwitz.
Uczestnicy transportu:
Daniel Lisoprawski – ur. 1.10.1939 roku w Paryżu. Syn Mendla Lisoprawskiego i Rywki Marcowicz. Brat Róży, Paulette i Szymona. Zatrzymany 4 lub 5 stycznia 1944 roku i przewieziony ciężarówką do więzienia Charleville, następnie internowana w obozie Drancy (nr internowania: 10921 ). Zginął 25 stycznia 1944 roku w KL Auschwitz (w wieku 4 lat).
Szymon Lisoprawski – ur. 7.01.1935 roku w Paryż. Syn Mendla Lisoprawskiego i Rywki Marcowicz. Brat Róży, Paulette i Daniela. Zatrzymany 4 lub 5 stycznia 1944 roku i przewieziony ciężarówką do więzienia Charleville, następnie internowana w obozie Drancy (nr internowania: 10920). Zginął 25 stycznia 1944 roku w KL Auschwitz (w wieku 9 lat).
Paulette Lisoprawska – ur. 13.02.1934 roku w Paryżu. Córka Mendla Lisoprawskiego i Rywki Marcowicz. Siostra Róży, Daniela i Szymona. Zatrzymana 4 lub 5 stycznia 1944 roku i przewieziona ciężarówką do więzienia Charleville, następnie internowana w obozie Drancy (nr internowania: 10919). Zginęła 25 stycznia 1944 roku w KL Auschwitz (w wieku 10 lat).
Róża Lisoprawska – ur. 17.01.1933 roku w Paryżu. Córka Mendla Lisoprawskiego i Rywki Marcowicz. Siostra Paulette, Daniela i Szymona. Zatrzymana 4 lub 5 stycznia 1944 roku i przewieziona ciężarówką do więzienia Charleville, następnie internowana w obozie Drancy (nr internowania: 10918). Zginęła 25 stycznia 1944 roku w KL Auschwitz (w wieku 13 lat).
Transport Nr 68 z 10 lutego 1944 roku
Opuścił stację Bobigny 10 lutego 1944 r., zabierając 1502 deportowanych (w tym 560 narodowości francuskiej). Wg źródeł wyjątkowo długi pociąg z uwagi na liczbę przewożonych osób.
Trasa przejazdu transportu:
Bobigny – odjazd 10.02.1944 r. (11:45)
Noisy-le-sec – przyjazd (12:23), odjazd (12:50)
Épernay – przyjazd (14:27)
Chalons sur Marne – przyjazd (16:13), odjazd (16:23)
Revigny – przyjazd (17:38)
Bar-le Duc – przyjazd (18:05), odjazd (18:15)
Novéant-sur-Moselle – przyjazd (20:30), odjazd (21:00)
Metz – przyjazd (21:45), odjazd (22:45)
Saarbrücken – przyjazd 11.02.1944 r. (1:18), odjazd (1:30)
Homburg – przyjazd (2:15), odjazd (2:17)
Kaiserslautern – przyjazd (3:02), odjazd (3:15)
Mannheim – przyjazd (5:05), odjazd (5:35)
Frankfurt am Main – przyjazd (7:24), odjazd (7:46)
Fulda – przyjazd (9:53), odjazd (10:00)
Burghaum – przyjazd (10:26), odjazd (11:20)
Erfurt – przyjazd (14:03), odjazd (14:19)
Apolda – przyjazd (15:02), odjazd (16:04)
Weisenfels – przyjazd (16:58)
Leipzig-Engelsdorf Mitte – przyjazd (18:21), odjazd (19:05)
Wurzen – przyjazd (19:42)
Dresden – przyjazd (21:36), odjazd (22:53)
Görlitz – przyjazd 12.02.1944 r. (1:37), odjazd (1:55)
Kölfurt (Węgliniec) – przyjazd (2:35), odjazd (2:42)
Arnsdorf (Miłkowice) – przyjazd (4:31), odjazd (4:48)
Königszelt (Jaworzyna Śląska) – przyjazd (6:19), odjazd (7:35)
Kamenz (Kamieniec Ząbkowicki) – przyjazd (9:13), odjazd (9:23)
Neisse (Nysa) – przyjazd (10:13), odjazd (9:23)
Cosel O.S. (Koźle) – przyjazd (12:16), odjazd (13:05)
Heydebreck (Kędzierzyn) – przyjazd (13:15), odjazd (13:46)
Kattowitz (Katowice) – przyjazd (15:26), odjazd (15:36)
Myslowitz (Mysłowice) – przyjazd (15:53), odjazd (16:07)
Auschwitz (Oświęcim) – przyjazd (16:49)
Do Auschwitz transport dotarł po południu 12 lutego 1944 roku. Do pracy wytypowanych zostało 236 mężczyzn (otrzymali tatuaże z numerami od 173708 do 173917) oraz 61 kobiet (otrzymały tatuaże z numerami od 75340 do 74797 i od 74835 do 75400), pozostałych 1229 osób zagazowano po przybyciu.
Uczestnicy transportu:
Gitla Ryfka Lewinski z domu Gold – ur. 28.02.1907 roku w Łęczycy. Narodowości polskiej. Córka Meira Gold i Marii Kagan. Mieszkała w Paryżu. Internowana w obozie Drancy (nr internowania: 14038). Zginęła 15 lutego 1944 roku w KL Auschwitz.
Transport Nr 69 z 7 marca 1944 roku
Opuścił stację Bobigny 7 marca 1944 r., zabierając 1501 deportowanych osób.
Do Auschwitz transport dotarł 10 marca 1944 roku. Do pracy wytypowanych zostało 110 mężczyzn (otrzymali tatuaże z numerami od 174904 do 175013) oraz 80 kobiet (numery nieznane), pozostałych zagazowano po przybyciu.
Uczestnicy transportu:
Marco Eskenazi – ur. 9.10.1903 roku w Konstantynopolu. Obywatelstwo tureckie. Aresztowany w Auxerre i internowany w obozie Drancy (nr internowania: 15521). Zmarł w styczniu 1945 roku w KL Auschwitz.
Transport Nr 70 z 7 marca 1944 roku
Opuścił stację Bobigny 27 marca 1944 r., zabierając 1025 deportowanych osób (609 mężczyzn i 416 kobiet).
Do Auschwitz transport dotarł 30 marca 1944 roku. Do pracy wytypowanych zostało 380 mężczyzn (otrzymali tatuaże z numerami od 176096 do 176475) oraz 148 kobiet (otrzymały tatuaże z numerami od 76162 do 76309), pozostałych zagazowano po przybyciu.
Uczestnicy transportu:
Rayzla Kirszenblat z domu Baum – ur. 1886 roku w Warszawie. Obywatelstwo polskie. We Francji od 1919 roku. Internowana w obozie Drancy (nr internowania: 16809). Zginęła 1 kwietnia 1944 roku w KL Auschwitz.
Transport Nr 71 z 13 kwietnia 1944 roku
Opuścił stację Bobigny 13 kwietnia 1944 r., zabierając 1499 deportowanych osób.
Do Auschwitz transport dotarł 16 kwietnia 1944 roku. Do pracy wytypowanych zostało 165 mężczyzn (otrzymali tatuaże z numerami od 184097 do 184261) oraz 91 kobiet (numery nieznane), pozostałych zagazowano po przybyciu.
Transport Nr 72 z 29 kwietnia 1944 roku
Opuścił stację Bobigny 29 kwietnia 1944 r., zabierając 1004 deportowane osoby (398 mężczyzn i 606 kobiet).
Do Auschwitz transport dotarł 2 maja 1944 roku. Do pracy wytypowanych zostało 48 mężczyzn (otrzymali tatuaże z numerami od 186596 do 186643) oraz 52 kobiety (numery nieznane), pozostałych zagazowano po przybyciu.
Uczestnicy transportu:
Regine Wolanowski – ur. 19.08.1933 roku w Paryżu. Córka Izraela Wolanowski i Chaja Sura Mordchelewicz. Obywatelstwo francuskie. Aresztowana przez policję niemiecką i osadzona w więzieniu w Limognes 7 kwietnia 1944 roku. Przeniesiona 12 kwietnia 1944 roku do obozu w Drancy (nr internowania: 19694). Zginęła 4 maja 1944 roku w KL Auschwitz (w wieku 10 lat).
Posiadacie wiedzę na temat interesujących miejsc, budowli, a może znacie jakąś ciekawą historię ?? Podzielcie się z nami swoją wiedzą lub starociami z domowych strychów, głębokich szuflad oraz rodzinnych albumów. Wszelkie informacje, skany fotografii i dokumentów możecie przesyłać bez wychodzenia z domu na adres mailowy: izbazarow@wp.pl.
Źródła i ilustracje:
1. C. Laharie, Le camp de Gurs, 1939-1945, un aspect méconnu de l’histoire de Vichy, Paris 1993
2. C. Laharie, Gurs 1939-1945. Un camp d’internement en Béarn, Biarritz 2005
3. A. Meyer, Täter im Verhör. Die „Endlösung der Judenfrage“ in Frankreich 1940–1944, Darmstadt 2005
4. L. Rees, Auschwitz. Naziści i „ostateczne rozwiązanie”, Warszawa 2005
5. F. Calvi, Pakt z diabłem, Warszawa 2008
6. P. R. Bartrop, E. E. Grimm, Perpetrating the Holocaust: Leaders, Enablers, and Collaborators, ABC-CLIO, Santa Barbara 2019
7. J. Gardiner, One-Way Ticket from Westerbork, Amsterdam 2021
8. https://lesdeportesdesarthe.wordpress.com/
9. http://www.holocaustresearchproject.org/holoprelude/eichmen.html
10. https://www.memoiresdeguerre.com/article-rothke-heinz-39993707.html
11. http://www.camp-de-drancy.asso.fr/
12. http://fcit.usf.edu/holocaust/RESOURCE/GALLERY/dran.htm#01
13. http://gurs.free.fr/
14. https://www.nationalww2museum.org/war/articles/organizing-genocide-theodor-dannecker-eichmanns-deportation-specialist
15. https://wielkahistoria.pl/
Opracowanie Bogdan Mucha
